Ναταλία Γ.Χ. Βασιλείου
Κτηνίατρος, Διδάκτορας Κτηνιατρικής, Επίκουρη καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Γιώργος Χ. Φθενάκης
Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλία
Ορισμός
Μαστίτιδα ονομάζεται η φλεγμονή του μαστικού αδένα, η οποία οφείλεται σε διάφορα μικρόβια, που εισέρχονται στον μαστικό αδένα από τη θηλή. Εκεί, τα μικρόβια πολλαπλασιάζονται, ερεθίζουν το εσωτερικό του μαστού και επακολουθεί φλεγμονή και νόσος. Η μαστίτιδα είναι σημαντικό νόσημα των προβατίνων και των αιγών, ιδιαίτερα επώδυνο για το ζώο και με μεγάλες οικονομικές συνέπειες για τον κτηνοτρόφο. Είναι ενδιαφέρον ότι η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων έχει κατατάξει τη μαστίτιδα ως το μεγαλύτερο πρόβλημα ευζωίας στα πρόβατα.
Οικονομική σημασία
Η οικονομική σημασία της μαστίτιδας οφείλεται στα παρακάτω:
- Θάνατος ασθενών θηλυκών ζώων,
- Απώλεια της λειτουργίας ενός μαστικού αδένα και ανάγκη πρόωρης απομάκρυνσης προβατίνων ή αιγών σε γαλακτοπαραγωγή,
- Έξοδα αντικατάστασης των ζώων που απομακρύνονται πρόωρα,
- Κτηνιατρικές δαπάνες,
- Μειωμένη γαλακτοπαραγωγή προβατίνων και αιγών,
- Αυξημένη θνησιμότητα και μειωμένη, σε σχέση με την κανονική, αύξηση του βάρους των αρνιών και των εριφίων,
- Υποβάθμιση της ποιότητας του γάλακτος, λόγω μεταβολών στη σύνθεσή του και
- Απόρριψη γάλακτος ακατάλληλου για ανθρώπινη κατανάλωση, καθώς μπορεί να περιέχει μικρόβια ή τοξίνες τους ή κατάλοιπα φαρμάκων που χρησιμοποιήθηκαν για θεραπευτική αγωγή.
Κλινική εκδήλωση
Η ασθένεια εκδηλώνεται με δύο μορφές: κλινική και υποκλινική μορφή.
Η κλινική μαστίτιδα ανάλογα με τη βαρύτητα και τη διάρκεια των συμπτωμάτων διακρίνεται σε υπεροξεία, οξεία και χρόνια. Στην υπεροξεία μορφή, παρουσιάζονται βαριά γενικευμένα κλινικά συμπτώματα, πυρετός, ταχυκαρδία, ανορεξία, μυϊκή αδυναμία. Η εξέλιξη αυτής της μορφής είναι ταχύτατη: συχνά, ζώα που έχουν αρμεχθεί το απόγευμα, βρίσκονται νεκρά το επόμενο πρωί. Η οξεία μαστίτιδα εκδηλώνεται κυρίως με αλλαγή στη μακροσκοπική σύσταση του γάλακτος (Εικόνα 1) και με συμπτώματα εντοπισμένα, στις περισσότερες περιπτώσεις, μόνον σε έναν μαστικό αδένα.
Στην υποκλινική μαστίτιδα απουσιάζουν τα κλινικά συμπτώματα και τα σημαντικότερα ευρήματα είναι η αύξηση των λευκοκυττάρων στο γάλα και η μείωση της γαλακτοπαραγωγής. Παρατηρείται επίσης μείωση της περιεκτικότητας του γάλακτος σε λίπος, καζεϊνες και λακτόζη.
Εικόνα 1. Διάφοροι τύποι γάλακτος προβάτων με μαστίτιδα, με αλλαγή στη μακροσκοπική σύστασής τους.
Αιτιολογία
Τα μικρόβια που απομονώνονται πιο συχνά από περιστατικά μαστίτιδας είναι οι σταφυλόκοκκοι. Συνήθως, αλλά όχι αποκλειστικά, για την κλινική μαστίτιδα υπεύθυνο είναι το μικρόβιο Staphylococcus aureus και για την υποκλινική μαστίτιδα υπεύθυνα είναι μικρόβια της ομάδας των πηκτάση-αρνητικών σταφυλοκόκκων. Οι σταφυλόκοκκοι μεταδίδονται στα θηλυκά ζώα κατά τη στιγμή του αρμέγματος, από τα χέρια των αρμεκτών ή από τα θήλαστρα των αρμεκτικών μηχανών. Οι σταφυλόκοκκοι είναι υπεύθυνοι για περισσότερα από 70% των περιστατικών μαστίτιδας. Άλλα μικρόβια που επίσης προκαλούν μαστίτιδα, αλλά πιο σπάνια, είναι οι στρεπτόκοκκοι, τα εντεροβακτήρια κ.ά.
Διάγνωση
Η διάγνωση της κλινικής μαστίτιδας είναι εύκολη και βασίζεται στη διαπίστωση των κλινικών συμπτωμάτων (π.χ., αλλαγή της μορφής και της σύστασης του γάλακτος, διόγκωση και αυξημένη θερμοκρασία μαστού). Για την ταυτοποίηση όμως του υπεύθυνου μικροβίου, απαιτείται η μικροβιολογική εξέταση του γάλακτος.
Αντίθετα, η διάγνωση της υποκλινικής μαστίτιδας είναι πιο περίπλοκη, επειδή σε αυτή της μορφή της ασθένειας δεν παρατηρούνται κλινικά συμπτώματα. Έτσι, απαιτείται η ταυτόχρονη απομόνωση μικροβίων από το γάλα και η ταυτοποίηση αλλαγών στη σύνθεση του γάλακτος που αποδεικνύουν τη φλεγμονή στον μαστικό αδένα.
Σωματικά κύτταρα
Σε περιπτώσεις μαστίτιδας, ο αριθμός σωματικών κυττάρων (δηλαδή λευκοκυττάρων) στο γάλα αυξάνεται σημαντικά (Εικόνα 2). Στα μικρά μηρυκαστικά υπάρχει το πρόβλημα ότι δεν έχουν καθοριστεί επίσημα τιμές σωματικών κυττάρων στο γάλα, ώστε να διαχωρίζονται τα υγιή από τα άρρωστα ζώα, καθώς δεν υπάρχει ομοφωνία σχετικά με αυτό στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Επίσης, σε κάποιο βαθμό, ο αριθμός των σωματικών κυττάρων επηρεάζεται και από μη παθολογικούς παράγοντες, όπως είναι το ζωικό είδος (πρόβατα ή γίδια), το στάδιο της γαλακτικής περιόδου, οι κλιματολογικές συνθήκες και η ηλικία και η φυλή των ζώων.
Οι διάφορες τιμές σωματικών κυττάρων πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή, ανάλογα με τον τύπο του δείγματος. Μολαταύτα, σε κάποιο βαθμό, ο αριθμός σωματικών κυττάρων στο γάλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένδειξη για την υγεία κάποιου ζώου και για τη συχνότητα της μαστίτιδας σε κάποια εκτροφή (Πίνακας 1).
Εικόνα 2. Μικροσκοπική εικόνα γάλακτος με αύξηση των σωματικών κυττάρων (λευκοκυττάρων) σε αυτό.
Πίνακας 1. Ο αριθμός σωματικών κυττάρων στο γάλα ως ένδειξη για την υγεία κάποιου ζώου και για τη συχνότητα της μαστίτιδας σε κάποια εκτροφή.
|
Τύπος δείγματος |
Αριθμός σωματικών κυττάρων στο γάλα |
Χαρακτηρισμοί |
|
Δείγμα από ζώο |
<500.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
Δείγμα από υγιές ζώο |
|
500.001-1.000.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
Ανάγκη μικροβιολογικής εξέτασης για σωστό χαρακτηρισμό |
|
|
>1.000.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
Δείγμα από ζώο με μαστίτιδα |
|
|
Δείγμα από παγολεκάνη εκτροφής |
650.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
15% των ζώων της εκτροφής με μαστίτιδα |
|
800.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
25% των ζώων της εκτροφής με μαστίτιδα |
|
|
1.400.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
50% των ζώων της εκτροφής με μαστίτιδα |
|
|
2.000.000 κύτταρα / mL γάλακτος |
75% των ζώων της εκτροφής με μαστίτιδα |
Επιπτώσεις της μαστίτιδας στο παραγόμενο γάλα και στην τυροκόμηση
Κατ’ αρχήν, σε προβατίνες και αίγες με αυξημένο αριθμό σωματικών κυττάρων, έχει καταγραφεί μείωση της ποσότητας του παραγόμενου γάλακτος από 5 έως 65%, ανάλογα με το υπεύθυνο μικρόβιο και τη βαρύτητα της ασθένειας και των βλαβών που έχει προξενήσει. Μάλιστα, η μείωση αυτή είναι πιο έντονη σε ζώα μεγαλύτερης γαλακτοπαραγωγικής ικανότητας.
Επιπλέον, η υποκλινική μαστίτιδα προκαλεί αλλοίωση της χημικής σύνθεσης του γάλακτος και επίσης επηρεάζει αρνητικά την διαδικασία τυροκόμησής του και την ποιότητα του τελικού προϊόντος (τυριών). Συγκεκριμένα, το γάλα από ζώα με υποκλινική μαστίτιδα έχει μειωμένη συγκέντρωση λακτόζης, πρωτεϊνών γάλακτος (καζεϊνών) και λίπους και έχει αυξημένη συγκέντρωση πρωτεϊνών ορού του γάλακτος. Αυτές αυξάνονται ως αποτέλεσμα της αύξησης της διαπερατότητας του φραγμού αίματος-μαστού και της καταστροφής των καζεϊνών.
Η μείωση της περιεκτικότητας του γάλακτος σε λίπος και καζεΐνες εξαρτάται από τη βαρύτητα της βλάβης στο μαστό και τη μείωση του παραγόμενου γάλακτος (φαινόμενο συμπύκνωσης-αραίωσης των συστατικών). Πάντως, η αναλογία καζεϊνών προς ολικές πρωτεΐνες (που είναι παράμετρος ανεξάρτητη από την ποσότητα του παραγόμενου γάλακτος) μειώνεται, ως αποτέλεσμα της μαστίτιδας.
Έτσι, η ποιοτική και ποσοτική υποβάθμιση των χημικών χαρακτηριστικών του γάλακτος, εξαιτίας της μαστίτιδας, εξηγεί την αρνητική συσχέτιση μεταξύ αφενός των αυξημένων σωματικών κυττάρων στο γάλα και αφετέρου των αποτελεσμάτων της πήξης του γάλακτος, του παραγόμενης ολικής ποσότητας τυροπήγματος και τελικά της ποιότητας του παραγόμενου τυριού. Ειδικότερα, γάλα με αυξημένο αριθμό σωματικών κυττάρων έχει μικρή αναλογία καζεϊνών προς πρωτεΐνες, γεγονός που οδηγεί σε παραγωγή μικρότερης ποσότητας τυριού, με περισσότερη υγρασία και μικρότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες. Επίσης, γάλα με αυξημένα σωματικά κύτταρα χρειάζεται μεγαλύτερο χρόνο πήξης, και οδηγεί σε παραγωγή τυριού μαλακού και ελαστικού.
Η κατάσταση στην Ελλάδα
Τα αποτελέσματα μίας πρόσφατης εκτενούς μελέτης πεδίου, που πραγματοποιήθηκε σε εκτροφές προβάτων σε όλες τις διοικητικές περιφέρειες της Ελλάδας, επιβεβαίωσαν τη σημασία της υποκλινικής μαστίτιδας ως πολύ συχνή ασθένεια των προβάτων στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, βρέθηκε, σε έναν πληθυσμό 35.000 προβάτων σε όλη τη χώρα, ότι η συχνότητα της υποκλινικής μαστίτιδας ήταν συγκεντρωτικά 26%.
Ως κύρια μικρόβια που προκαλούσαν την ασθένεια, ταυτοποιήθηκαν οι σταφυλόκοκκοι σε ποσοστό 75% των περιστατικών της ασθένειας.
Το σύστημα διαχείρισης στην εκτροφή βρέθηκε ότι αποτελούσε τον πιο σημαντικό παράγοντα προδιάθεσης για την υποκλινική μαστίτιδα (σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό βρέθηκε σε εκτροφές που εφάρμοζαν το ημιεντατικό σύστημα διαχείρισης). Παράγοντες σχετιζόμενοι με τα ζώα, π.χ., το στάδιο της γαλακτικής περιόδου ή η φυλή, βρέθηκε ότι επίσης αποτελούσαν στοιχεία προδιάθεσης στην ασθένεια. Η εφαρμογή στοχευμένων μεθόδων διαχείρισης υγείας του μαστού, για παράδειγμα η εφαρμογή αντισηψίας στις θηλές μετά το άρμεγμα ή η πραγματοποίηση εμβολιασμού, επίσης συντελούσαν, σε κάποιον βαθμό, σε μειωμένη εκδήλωση της ασθένειας.
Στη μελέτη αυτή, αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά παγκοσμίως μία νέα νοσολογική οντότητα: μαστίτιδα προκαλούμενη από στελέχη μικροβίων που σχημάτιζαν βιομεμβράνη. Ο σχηματισμός βιομεμβράνης είναι μία ιδιότητα που κατέχουν κάποια στελέχη μικροβίων, με την οποία 1) εξαπλώνονται ευρέως σε επιφάνειες (π.χ., στα ελαστικά θήλαστρα), 2) διεισδύουν πιο εύκολα στο μαστικό αδένα και πολλαπλασιάζονται εκεί ταχύτερα και 3) αναπτύσσουν πιο αποτελεσματική άμυνα στα αντιβιοτικά. Συγκεκριμένα, βρέθηκε ότι 60% των περιστατικών μαστίτιδας οφειλόταν σε τέτοια μικρόβια, δηλαδή η συχνότητα της μαστίτιδας από τέτοια μικρόβια ήταν 16% σε όλη τη χώρα. Το άρμεγμα με τα χέρια βρέθηκε ότι αποτελούσε τον πιο σημαντικό παράγοντα προδιάθεσης για τη μαστίτιδα από στελέχη μικροβίων που σχημάτιζαν βιομεμβράνη.
Τέλος, στην ίδια μελέτη βρέθηκε ότι διάφοροι κλιματολογικοί παράγοντες μπορούν να προδιαθέσουν τα ζώα σε μαστίτιδα, επιπλέον δε με βάση αυτούς μπορούν να καταρτιστούν προγνωστικά πρότυπα για την υποκλινική μαστίτιδα λαμβάνοντας υπόψη περιβαλλοντικές και γεωγραφικές παραμέτρους. Αυτά τα ευρήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε προγράμματα πρόληψης της μαστίτιδας μέσω του καθορισμού στρατηγικών για την πρόληψή της. Με βάση τα χωρογεωγραφικά ευρήματα, μπορούν να καταρτιστούν απολύτως εξειδικευμένα προγράμματα πρόληψης, προσαρμοσμένα στις ανάγκες των γεωγραφικών περιοχών και των εκτροφών, ανάλογα με τους εκάστοτε κυρίαρχους περιβαλλοντικούς κινδύνους.
Από το σύνολο των ευρημάτων, έγινε σαφής η πολυπαραγοντική φύση της μαστίτιδας στα μικρά μηρυκαστικά και οι δυνατότητες στοχευμένης δράσης για την πρόληψή της.
