Γιατί λέμε Καπνικαρέα την Καπνικαρέα; Ποια είναι η παλαιότερη εκκλησία της Αθήνας; Είναι αρχαίος ναός αυτός που βλέπεις κάτω από την Αγία Αικατερίνη; Πώς λέγεται επίσημα η Ρώσικη Εκκλησία; Μια βόλτα στα μυστικά και τις ιστορίες που κρύβουν πέντε από τις παλαιότερες εκκλησίες της Αθήνας.
Η Καπνικαρέα
Εκκλησάκι βυζαντινό, του 11ου αιώνα, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου –όλοι όμως το λέμε απλά Καπνικαρέα. Το περίεργο όνομά της το πήρε, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, από το καπνικόν, έναν φόρο που κατέβαλλες εκείνη την εποχή ανάλογα με το πόσες καμινάδες είχε το σπίτι σου –τα τζάκια ενός σπιτιού ήταν τότε μονάδα μέτρησης πλούτου. Τους φόρους συνέλεγαν οι Καπνικάρηδες, ή Καπνικαρείς, ένας εκ των οποίων ήταν πιθανότατα ο ιδιοκτήτης της εκκλησίας, η οποία πέρασε στην Ιστορία ως «η του Καπνικαρέα» (φαν φακτ, οι περισσότερες εκκλησίες της βυζαντινής Αθήνας ήταν ιδιωτικές). Την επόμενη φορά που θα βολτάρεις στην Ερμού, παρατήρησε το κάτω μέρος των εξωτερικών τοίχων της Καπνικαρέας: Θα δεις, μάλλον για πρώτη φορά, ότι οι πέτρες έχουν τοποθετηθεί έτσι ώστε να σχηματίζουν σταυρούς.
Η Αγία Αικατερίνη στην Πλάκα
Είναι εκκλησάκι βυζαντινό, χρονολογείται από τον 11ο αιώνα, και έχει χτιστεί πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού της Άρτεμης. Οι κίονες που βλέπεις στην αυλή του ωστόσο δεν είναι εκείνου του ναού: Χρονολογούνται από τη ρωμαϊκή περίοδο, και πιθανολογείται ότι ανήκαν κι αυτά σε χριστιανικό ναό, σε παλαιοχριστιανική βασιλική συγκεκριμένα. Αν πήγαινες με μια χρονομηχανή στην Αθήνα του Μεσαίωνα και ρωτούσες προς τα πού είναι η Αγία Αικατερίνη, οι ντόπιοι δεν θα ήξεραν να σε κατευθύνουν. Βλέπεις, για αυτούς το εκκλησάκι ήταν οι Άγιοι Θεόδωροι από τότε που χτίστηκε μέχρι και το 1767, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη μονή του Σινά και άλλαξε όνομα. Το 1882 η Αγία Αικατερίνη έγινε ενοριακός ναός, αφού προηγουμένως παραχωρήθηκε στο Σινά άλλο μετόχι.
Η Ρώσικη Εκκλησία
Είναι ο μεγαλύτερος βυζαντινός ναός της Αθήνας που επιβιώνει ως τις μέρες μας. Χτισμένος στις αρχές του 11ου αιώνα, επάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής που με τη σειρά της ήταν χτισμένη πάνω σε ρωμαϊκό βαλανείο, ο ναός είναι αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα, κι έχει δύο παρεκκλήσια, τον Άγιο Νικόδημο και τον Άγιο Νικόλαο. Ρώσικη εκκλησία τον λέμε επειδή το 1847 παραχωρήθηκε, μετά από αίτηση της ρωσικής πρεσβείας, στην ρώσικη παροικία της Αθήνας, η οποία μέχρι τότε εκκλησιαζόταν στη Μεταμόρφωση της οδού Κυδαθηναίων, στην Πλάκα. Κατά τα βυζαντινά χρόνια, η σημερινή Ρώσικη Εκκλησία ήταν καθολικό γυναικείας μονής, που έγινε ανδρική την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όσο δύσκολο και αν είναι σήμερα να το πιστέψεις, η μονή βρισκόταν τότε στην άκρη της πόλης.
Οι Άγιοι Απόστολοι στην Αρχαία Αγορά
Είναι η παλαιότερη εκκλησία της Αθήνας, χρονολογείται από τις αρχές του 11ου αιώνα, και διατηρεί μέχρι σήμερα την αρχική της μορφή, χάρη στις αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποίησε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών την δεκαετία του 1950. Ολόκληρο το όνομα της εκκλησίας είναι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη, από το επώνυμο της οικογένειας στην οποία ανήκε. Το βυζαντινό εκκλησάκι είναι σήμερα το ένα από τα δύο μόνο κτίρια που επιβιώνουν από την αθηναϊκή γειτονιά που κατεδαφίστηκε για να έρθει στο φως η Αρχαία Αγορά. Το άλλο είναι το Βρυσάκι, που στεγάζει το ομώνυμο café, έχοντας πάρει το όνομά του από εκείνη την εξαφανισμένη πια γειτονιά.
Οι Άγιοι Ανάργυροι στου Ψυρρή
Μπορεί να μην της φαίνεται, καθότι οι επισκευές του 1832 αρχικά και του 1908 στη συνέχεια άλλαξαν αισθητά την μορφή της εκκλησίας, χρονολογείται όμως κι αυτή από τον 11ο αιώνα. Όπως πιθανότατα ξέρεις (το γράφει και απέξω) σε ένα από τα κελιά της εκκλησίας έζησε για ένα διάστημα ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο οποίος επίσης έψελνε συχνά εδώ. Και όπως πιθανότατα δεν ξέρεις, εδώ είναι θαμμένος ο φρούραρχος της Ακρόπολης Παναγής Κτενάς, που σκοτώθηκε στις 10 Ιουνίου 1822. Στον τάφο του είναι χαραγμένο το επίγραμμα «Ἑλλήνων νίκης ἄγγελος ἔπαθες ξένον πάθος».
(*) Με πληροφορίες από το βιβλίο των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία (Εκδόσεις Εστία)
